“เปิงด้าจก์” เป็นภาษามอญ แปลว่า ข้าวน้ำ ที่หมายถึงข้าวแช่นั่นเอง ชาวมอญมีประเพณีในการทำข้าวแช่เพื่อถวายพระสงฆ์และเลี้ยงชาวบ้านในชุมชนในเทศกาลสงกรานต์ ถือเป็นงานที่สำคัญยิ่งของชาวมอญ จึงมักเรียกข้าวแช่ว่า “เปิงซังกราน” ที่หมายถึง ข้าวสงกรานต์

ข้าวแช่มอญเข้าสู่วังเพราะเจ้าจอมมารดาซ่อนกลิ่น พระสนมเอกในรัชกาลที่ 4 เป็นชาวมอญได้ทำถวาย และเป็นที่เลืองลือในความอร่อย จากชาววังจึงแพร่หลายมาสู่ชาวบ้านโดยทั่วไป เมื่อถึงฤดูร้อนเราคงนึกถึงข้าวแช่เป็นอันดับแรก

สงกรานต์ของชาวมอญนั้นสนุกสนาน จะมีการแห่หงส์และธงตะขาบไปที่วัด แล้วนำธงขึ้นสู่พระธาตุ ชายชาวมอญสวมเสื้อลายดอกคอพวงมาลัย พาดผ้าจีบหรือผ้าขาวม้าสีสันสดใส นุ่งผ้าลอยชายคาดเข็มขัดทองหรือนาก ถือไม้ตะพดหัวเลี่ยมเงินลายสวยๆ อวดกันเต็มที่ ใส่หมวก สวมถุงเท้า รองเท้าหนัง แต่งตัวกันเต็มที่ไม่น้อยหน้าฝ่ายหญิง สาวมอญแต่งกายด้วยเสื้อผ้าลูกไม้ มีผ้าถักคล้องคอ นุ่งซิ่นปักดิ้นงดงาม มุ่นมวยผมปักดอกไม้ทองเขียนหน้าทาปากงดงาม

สาวมอญนั้นเป็นที่เลื่องลือในเรื่องความงาม เขาว่าจะจีบสาวมอญนั้นยากเพราะผู้ชายมอญนั้นดุและขี้หวง ชายที่มีลูกสาวสวยจึงต้องถือไม้ตะพดเตรียมไว้แพ่นกบาลหนุ่มๆ ที่มาเกาะแกะนั่นเอง ในงานบุญที่วัดก็ทำข้าวแช่และกวนกะละแมเลี้ยง ตกดึกหนุ่มสาวมอญจะมาเล่นสะบ้ากันที่ใต้ถุนบ้าน ซึ่งในสมัยก่อนนี่เป็นโอกาสทองที่หนุ่มสาวจะได้พบปะเกี้ยวพาราสีกัน

กับข้าวของข้าวแช่มอญนั้นก็ทำง่ายๆ ไม่ได้ซับซ้อนประดิดประดอยเหมือนข้าวแช่ชาววัง ฉันได้ไปบุกครัวข้าวแช่ของชาวมอญปากลัดซึ่งเขาทำกับข้าวไว้เพียง 2 อย่างคือ หน่อไม้ผัดกับหัวหอม และปลายี่สน (ปลากระเบนเนื้อดำ) ผัดกับหัวหอม มีพริกทอดให้กินแกล้ม รสชาติของกับข้าวก็เค็มนิดๆ เหมือนผัดอาหารทั่วไป และไม่มีรสหวาน ส่วนมอญที่ปากเกร็ดกับข้าวจะคล้ายกับข้าวแช่ชาววังมากกว่า มีหลากหลายอย่างมากกว่าชาวพระประแดง โดยรวมแล้วกับข้าวข้าวแช่ของชาวมอญ ได้แก่ หัวไชโป๊วผัดไข่ใส่กะทิ ยำหัวไชโป๊ว ปลาช่อนแห้งผัดหวานที่ทำแบบเดียวกับหน้าปลาแห้ง กระเทียมดองผัดไข่หรือยำกระเทียมดอง  เนื้อหรือหมูฝอย ปลายี่สนผัดเค็มหรือหวาน หน่อไม้หั่นเป็นเส้นฝอยผัดกับหัวหอม ยำมะม่วง ยำขนุนอ่อน และไข่เค็ม

นอกจากนี้ยังอาจมีผัดเส้นเล็กด้วย ส่วนพริกหยวกสอดไส้ ลูกกะปิ หรือหอมสอดไส้อย่างชาววังนั้นก็แล้วแต่ว่าบ้านไหนจะมีหรือไม่มี ไม่ได้เป็นสาระสำคัญ