จึงมักเรียกวันนี้เป็น “วันเลิกทาส”

อย่างไรก็ตาม กระบวนดังกล่าวเกิดขึ้นมาตั้งแต่ก่อนหน้านั้น คือ เมื่อ 21 สิงหาคม พ.ศ. 2417 ทรงออก “พระราชบัญญัติพิกัดเกษียณลูกทาสลูกไทย” โดยมีการแก้พิกัดค่าตัวทาสใหม่ โดยให้ลดค่าตัวทาสลงตั้งแต่อายุ 8 ขวบ จนกระทั่งหมดค่าตัวเมื่ออายุได้ 20 ปี เมื่ออายุได้ 21 ปี ผู้นั้นก็จะเป็นอิสระ มีผลกับทาสที่เกิดตั้งแต่ปี พ.ศ. 2411 และห้ามมิให้มีการซื้อขายบุคคลที่มีอายุมากกว่า 20 ปีเป็นทาสอีก
และหากย้อนกลับไปรัชสมัยก่อนหน้า คือรัชกาลที่ 4 ก็มีหลักฐานว่าทรงวิพากษ์วิจารณ์การมีทาสของประเทศที่เจริญแล้วในยุโรป เช่น อังกฤษ อย่างไม่ไว้หน้า

พระองค์ยังกล่าวว่า ทรงจำได้ว่านางแอนนา เลียวโนเวนส์ หรือ “แหม่มแอนนา” เคยพูดว่า “ทาสจะเป็นมลทินที่ยิ่งใหญ่ของชาติสยาม” (“that slavery shall be a great blot on the Siamese nation”) ซึ่งรัชกาลที่ 4 ทรงปฏิเสธไปในตอนแรก

ชาญวิทย์ เกษตรศิริ อดีตอธิการบดี ม.ธรรมศาสตร์ เคยกล่าวถึงประเด็นการเลิกทาสว่า การดำเนินการดังกล่าว มีจุดประสงค์เพื่อให้สยามทันสมัยตามแบบฝรั่งตะวันตก อย่างช้าๆ จากต้นถึงปลายรัชกาล โดยไม่ได้เกิดความขัดแย้งรุนแรงแนว ‘สงครามกลางเมือง’ เหมือนบางประเทศในโลก เนื่องจากทาส ไม่ได้เป็นคนจำนวนมากของประเทศ จึงไม่ได้มีผลกระทบต่อ “นายทาส” มากนัก และที่สำคัญ คือ ทาสไม่ได้เป็นแรงงานสำคัญในการผลิต ข้าว ยางพารา หรือ ไม้สัก

จากวันนั้น ถึงวันนี้ แม้จะผ่านไปนานกว่า 100 ปี แต่เรื่องราวของทาส ยังถูกถ่ายทอดผ่านงานวรรณกรรมจำพวกนิยาย ซึ่งถูกนำไปผลิตซ้ำในรูปแบบละครโทรทัศน์มากมายหลายเรื่อง ที่ได้รับความนิยมอย่างล้นหลาม จนกลายเป็นภาพยนตร์ และละครย้อนยุคที่ถูกสร้างใหม่ ‘นับไม่ถ้วนเวอร์ชั่น’ คือ นางทาส เรื่องราวสุดเศร้าเคล้าน้ำตาของทาสสาวสวยนามว่า “อีเย็น” ที่ถูกพ่อแม่นำมาขายรับใช้ในเรือน “คุณหญิงแย้ม”ตั้งแต่เด็ก

นางทาส เดิม สะกด “นางทาษ” เป็นเรื่องสั้นขนาดยาวของ “วรรณสิริ” นามปากกาของ หม่อมผิว สุขสวัสดิ์ ณ อยุธยา ตีพิมพ์ครั้งแรกใน รวมเรื่องสั้นชุด “สร้อยนพเก้า” ครั้นได้รับความนิยมสูงยิ่ง จึงมีการสร้างเป็นภาพยนต์และละครโดยถูกแต่งเติมเสริมรายละเอียด จนกลายเป็น นางทาส เวอร์ชั่นปัจจุบัน โดยเป็นที่ “แจ้งเกิด” ดาราสาวหลายราย เช่น มนฤดี ยมาภัย และ กบ-สุวนันท์ คงยิ่ง

อีกเรื่องที่ฮิตแบบตามมากติดๆ คือ “ลูกทาส” เรื่องราวของ แก้ว ทาสในเรือนของพระยาไชยากร ผู้พยายามต่อสู้ดิ้นรนเพื่อจะพ้นสภาพการเป็นทาส กระทั่งได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์เป็นพระยา และ ได้ครองคู่กับหญิงสาวสูงศักดิ์ที่หมายปอง

ลูกทาส ประพันธ์ โดย สุวัฒน์ วรดิลก ภายใต้นามปากกา รพีพร ตีพิมพ์ครั้งแรกเมื่อปี พ.ศ. 2506 ในหนังสือพิมพ์รายปักษ์ เดลิเมล์วันจันทร์

นอกจากนี้ ยังมีวรรณกรรมอีกมากมายที่หยิบเอาเรื่องราวของทาสไปประกอบสร้างหรือเป็นฉากดำเนินเรื่องแสนสนุกคลุกน้ำตา

“มติชน” จึงไปค้นภาพชุดทาสสยาม รวมถึงไพร่ อันเป็นแรงงานสำคัญในระบบเศรษฐกิจในอดีตมาให้ชมกัน เนื่องในวันสำคัญแห่งความเป็นไท 1 เมษายนนี้

ภาพและข้อมูลบางส่วนจาก นิตยสารศิลปวัฒนธรรม ปีที่ 25 ฉบับที่ 3 มกราคม 2547